ερμηνευτική

Κλάδος της φιλολογικής επιστήμης που ασχολείται με την ανάλυση και την κατανόηση των λογοτεχνικών κειμένων. Στηρίζεται στο θεμελιώδες επιστημολογικό αίτημα ότι η κατανόηση των επιμέρους στοιχείων που συγκροτούν ένα κείμενο προϋποθέτει τη διακρίβωση της σχέσης τους με την ολότητα του κειμένου και, αντίστροφα, ότι η σύλληψη της ολότητας εξαρτάται από τη διασάφηση των μερών. Η ε. ως μέθοδος προσέγγισης των προϊόντων της λογοτεχνίας εγείρει μια σειρά στοιχειωδών ερωτημάτων γύρω από τη φύση και τις συνθήκες της αποδοτικής κατανόησης, την ουσία και τη λειτουργία του λογοτεχνικού λόγου –αλλά και του γραπτού λόγου γενικότερα–, τη δομή της γλώσσας και του ρηματικού νοήματος και τέλος του πραγματικού χαρακτήρα της ιστορικής γνώσης. Γι’ αυτό και οι σχέσεις της με τη λογοτεχνική κριτική, τη θεωρία της λογοτεχνίας, τη ρητορική, τη γλωσσολογία, τη σημειολογία, τη φιλοσοφία της γλώσσας και την ιστορική επιστήμη είναι πολλαπλές και άμεσες. Ανάλογα με τον ειδικό ορισμό της έννοιας της ολότητας, σύμφωνα με τον οποίο γίνεται η διασάφηση των συστατικών της στοιχείων, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις κύριες φάσεις στην ιστορική εξέλιξη της ερμηνευτικής παράδοσης. Στην πρώτη (προκριτική) φάση, που άρχιζε από τους κλασικούς χρόνους και εκτεινόταν έως τους νεότερους, η διεξαγωγή της ερμηνευτικής ανάλυσης συνεπαγόταν την αναγνώριση ενός αμετάβλητου και ενιαίου κανόνα, ο οποίος περιείχε (κατά κοινή παραδοχή) με άμεσα κατανοητό τρόπο όλα τα ουσιώδη μέρη της ολότητας και μπορούσε επομένως να χρησιμεύσει ως καθοδηγητική αρχή. Έτσι, στο πλαίσιο της βιβλικής εξηγητικής παράδοσης, η χριστιανική θεολογία ανεύρισκε τον κανόνα αυτό σε διάφορα παραδειγματικά χωρία τόσο της Παλαιάς όσο και της Καινής Διαθήκης ή σε γραπτά μνημεία που έχουν διασωθεί και κληροδοτηθεί από την Εκκλησία. Η περίφημη θεωρία του τετραπλού νοήματος που άκμασε κατά τον Μεσαίωνα και συνοψίζεται ανάγλυφα στη φράση «Littera gesta docet, quod credas allegoria, quidquid agas moralis, quo tendas anagogia» («το γράμμα διδάσκει αυτά που έχουν γίνει, η αλληγορία τι πρέπει να πιστεύεις, η ηθική τι πρέπει να κάνεις και η αναγωγή τι να ελπίζεις») βεβαιώνει χαρακτηριστικά την αλληλουχία και τη σύνδεση των μερών που διαστέλλονται με βάση το τυπικό, κυριολεκτικό τους νόημα. Αλλά και η κοσμική φιλολογία δεν είναι λιγότερο δογματική. Μόνο που σε αυτήν, καθοδηγητική εικόνα και πρότυπο αναφοράς είναι η κλασική αρχαιότητα. Έχοντας μοναδικό της κριτήριο και μέτρο τα κορυφαία έργα της κλασικής καλλιτεχνικής παράδοσης, αποτιμά και κατανοεί το σύνολο των ιστορικών φαινομένων με βάση το υπόδειγμα του παρελθόντος· παραβλέπει έτσι το στοιχείο της καινοτομίας και της πρωτοτυπίας που είναι αλληλένδετο με την ίδια την ιστορικότητά τους. Η αδυναμία εφαρμογής του κανονικού τρόπου ερμηνείας είναι προφανής. Ως σημείο αναφοράς λαμβάνεται μια ψευδοολότητα, στον βαθμό που ο ρυθμιστικός κανόνας της ερμηνευτικής διαδικασίας δεν είναι δυνατόν να περιέχει σπερματικά τα ακέραια περιεχόμενα των έργων εκείνων που αποτελούν το αντικείμενο του ερμηνευτή. Άλλωστε, τα ίδια τα έργα δεν συνιστούν κλειστή ιστορική δομή, αφού ανήκουν σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Η επιστημονικά γόνιμη φάση της ε. συνέπεσε με την αποδέσμευσή της από την αναφορά σε μια ομάδα δογματικών κανόνων. Τώρα το περιβάλλον –τόσο το γλωσσικό όσο και το ευρύτερα ιστορικό– από το οποίο εξαρτάται η εμφάνιση του κειμένου αντιπροσωπεύει την ολότητα εκείνη σε σχέση με την οποία θα πρέπει να κατανοηθεί το γραπτό μνημείο. Πλέον η ολότητα δεν είναι καθορισμένη a priori και σαφής καταρχήν, αλλά ανακαλύπτεται κατά τη διαδικασία της ερμηνευτικής αναζήτησης. Η νέα αυτή προοπτική στη μεθόδευση του ερμηνευτικού έργου μάς φέρνει τελικά αντιμέτωπους με ένα σημαντικό επιστημολογικό πρόβλημα, το πρόβλημα του ερμηνευτικού κύκλου. Η ε. του Α με βάση το Β και του Β με βάση το Α, δηλαδή του όλου με βάση τις λεπτομέρειες και των λεπτομερειών με βάση το όλο, συνιστά μάλλον έναν αδιέξοδο κύκλο, επειδή προϋποτίθεται το ταυτόχρονο και η άμεση αλληλεξάρτηση των δύο αυτών μεθοδολογικά ετερογενών στοιχείων για την πραγματοποίηση της ε. Η τρίτη φάση σημαδεύτηκε από τη διατύπωση της θεωρίας του Ντιλντέι, με την οποία εισήχθη κατά τρόπο προβληματικό ένας καινούργιος γνωστικός παράγοντας. Όπως ακριβώς η ανάκληση του προσωπικού παρελθόντος από κάποιο υποκείμενο πραγματοποιείται με αφετηριακό σημείο και μέτρο αναφοράς το πλαίσιο του παρόντος χρόνου του, το ίδιο και το περιβάλλον της ζωής του ερμηνευτή συνιστά την ολότητα στην οποία αναφέρεται το γραπτό μνημείο μαζί φυσικά με τα ιστορικά του συμφραζόμενα. Με την έννοια αυτή, η λειτουργία της κατανόησης προϋποθέτει την αλληλενέργεια τριών παραγόντων: το κείμενο και το ιστορικό του περιβάλλον εντάσσονται στον κόσμο του κατανοούντος υποκειμένου, που ταυτίζεται τελικά με τον κυρίαρχο ορίζοντα της ερμηνείας. Έτσι, η κατανόηση διέπεται από μια σχετικότητα ως προς τον χρονικό αναβαθμό του παρόντος και αποτελεί η ίδια ένα γεγονός εξίσου ιστορικό και σχετικό με το αντικείμενό της. Αργότερα ο Γερμανός φιλόσοφος Χάιντεγκερ επιχείρησε μέσα από το πρίσμα της υπαρξιστικής του θεωρίας να διακρίνει τον ιστορικό αυτό σχετικισμό που εγκαινίασε με την ε. του ο Ντιλντέι από τον αφελή, θετικιστικό ιστορικισμό, θεμελιώνοντας οντολογικά την ιστορικότητα της κατανόησης. Τα είδη της ε. ποικίλλουν ανάλογα με τις συγκεκριμένες πνευματικές επιστήμες όπου εφαρμόζονται. Μιλάμε, για παράδειγμα, όχι μόνο για φιλολογική ε. αλλά και για φιλοσοφική (μεταφυσική, ηθική, ψυχολογική, αισθητική, λογική), νομική, θεολογική και ιστορική. Ωστόσο, ανεξάρτητα από την ιδεολογική αυτή διαφοροποίηση, που είναι στην ουσία επιφανειακή και εξωτερική, αφού ανάγεται στην ετερογένεια των θεμάτων της ερμηνείας, η φύση και η ουσία της τελευταίας παραμένει κοινή και ενιαία και εντοπίζεται στα εξής χαρακτηριστικά γνωρίσματα: α) Η ε. ως θεωρητική απεικόνιση ενός πνευματικού φαινομένου και απόδοση του νοήματός του διακρίνεται από τον δυναμικό και ενδελεχειακό της χαρακτήρα. Το πνευματικό φαινόμενο (λογοτέχνημα, έργο τέχνης, ιστορικό μνημείο κλπ.) δεν έχει μόνιμο, ενιαίο και αναμφισβήτητο νόημα, επειδή η απόπειρα της ε. συγκαθορίζεται από τις συντεταγμένες του χώρου και του χρόνου και είναι προϊόν μιας ατομικής συνείδησης που αναπόφευκτα δεν μπορεί να ξεφύγει από τα όρια της ιδιαίτερης ευαισθησίας της και να αναχθεί σε ένα επίπεδο σφαιρικής και καθολικής εποπτείας. Όπως και το αντικείμενό του, έτσι και ο ερμηνευτής εξαρτάται με εγγενή τρόπο από την εποχή στην οποία ανήκει και, κατά δεύτερο λόγο, από τα συστατικά προσωπικά του γνωρίσματα που οργανώνουν τον ορίζοντά του και προσδιορίζουν την εμβέλεια της ερμηνείας του. Από την άποψη αυτή συνεπώς η ερμηνευτική του προσπάθεια δεν μπορεί να έχει απόλυτα αντικειμενικό κύρος και υπερχρονική αξία, αλλά θα είναι πάντοτε υπό αίρεση, δεκτική σε τροποποιήσεις και προσθήκες. Το ερμηνευτικό έργο, εξαιτίας αυτής ακριβώς της δυναμικής του μορφής, είναι μια διαρκής εμβάθυνση, επέκταση και ανανέωση των ερμηνευτικών προσπαθειών, ένα ανεκπλήρωτο αίτημα και μια αιώνια προσέγγιση στο αληθινό νόημα του ερμηνευόμενου πνευματικού αντικειμένου. Δικαιολογημένα λοιπόν, η ε. ήταν για τον Πλάτωνα «πολλή συνουσία γιγνομένη περί το πράγμα αυτό» και για τον Θουκυδίδη μια διηνεκής «ζήτησις της αληθείας», δηλαδή ένα αδιάλειπτο κυνηγητό της αλήθειας. β) Η διεξαγωγή της ερμηνευτικής ανάλυσης προϋποθέτει τη συνολική δραστηριοποίηση της πνευματικής ευαισθησίας του ερμηνευτή και είναι προϊόν μιας σύνθετης ψυχικής ενέργειας. Την ώρα της ερμηνευτικής προσπέλασης στο νόημα του πνευματικού φαινομένου λειτουργούν μαζί με τις νοητικές, αυστηρά λογικές, δυνάμεις του ανθρώπου και οι δυνάμεις της διαίσθησης και του ενστίκτου, που μπορούν να αδράχνουν άμεσα την αλήθεια και να τη συλλαμβάνουν ενστιγματικά στην ολότητά της. Χωρίς τη συνεργασία της νόησης με το συναίσθημα και τη φαντασία είναι αδύνατη η βιωματική μετάθεση στον χρόνο και τον χώρο του ερμηνευόμενου (χαρακτηριστική με αυτή την έννοια είναι η πλατωνική φράση «γεννώμεθα ταις διανοίαις εν τω τότε χρόνω») και ο φωτισμός του υποκρυπτόμενου νοήματός του. Κάτω από ένα τέτοιο πρίσμα το έργο του ερμηνευτή μοιάζει έως έναν βαθμό με εκείνο του καλλιτέχνη. Και εδώ όπως και εκεί διακρίνουμε τον παράγοντα της δημιουργικής έκφρασης, που συνάπτεται με την επιθυμία του ερμηνευτή να ανασυνθέσει αποτελεσματικά και να αναβιώσει με όλη την ένταση της εσωτερικής του ζωής το έργο που εξετάζει. γ) Για την αποτελεσματική άσκηση του ερμηνευτικού έργου είναι απαραίτητη η αγάπη του ερμηνευτή προς το αντικείμενό του, που συνιστά και το τρίτο βασικό γνώρισμα της ερμηνείας. Χωρίς τη βαθιά επιθυμία της γνώσης ή, με μια πλατωνική φρασεολογία, χωρίς τη ζωογόνα δύναμη του πνευματικού έρωτα, η ε. εργασία μεταπίπτει σε μια μηχανική και τυπική ασχολία και μένει αποξενωμένη από το ουσιαστικό νόημα του κειμένου. Μόνο με την αγάπη προς το ερμηνευόμενο γίνεται δυνατή η συνολική κινητοποίηση της ψυχικής ευαισθησίας του ερμηνευτή και εξασφαλίζεται η απαραίτητη συνθήκη της κατανόησης. (Θεολ.) Κλάδος της θεολογίας που αναφέρεται στην ερμηνεία των κειμένων της Βίβλου. Από παλιά είναι γνωστές δύο μέθοδοι ε. της Βίβλου: η γραμματική, που καλλιέργησε η θεολογική σχολή της Αντιόχειας, και η αλληγορική, της θεολογικής σχολής της Αλεξάνδρειας. Κατά τον Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ο δεύτερος τρόπος ερμηνείας. Με την επίδραση άλλωστε του Αυγουστίνου διαμορφώθηκε στη Δύση η λεγόμενη τετραπλή ερμηνεία, που ακολουθούσε, εκτός από την αλληγορική και τη γραμματική μέθοδο, την ηθική και αναγωγική. Στα μέσα του 18ου αι. οι χριστιανοί και οι εβραϊκού θρησκεύματος ερμηνευτές άρχισαν να εγκαταλείπουν την αλληγορική ε. και έκτοτε χρησιμοποιείται περισσότερο η γραμματική.